Học giả An Chi: “Có Internet, tôi vẫn cần
nhờ sách”
TTCT
- Không bằng cấp cao, không danh phận lớn, nhất định không nhận mình là một học
giả, nhưng có lẽ ông là một trong số rất ít người mà nhà ngôn ngữ Cao Xuân Hạo
dành tặng những lời trân quý như “việc đọc anh trở thành một lạc thú thanh
tao”.
Tác
giả bộ sách Chuyện Đông - Chuyện Tây
với những giải đáp tường tận, uyên thâm và hóm hỉnh về ngôn ngữ, văn hóa, điển
tích... nay chỉ nhận mình là An Chi “từ nguyên”.
An Chi tên thật là Võ Thiện Hoa, sinh năm 1935, tại Sài Gòn - Gia Định. Ông phụ trách mục “Chuyện Đông - chuyện Tây” của tạp chí Kiến Thức Ngày Nay từ năm 1992, kéo dài gần 15 năm, giải đáp những mối băn khoăn về chữ nghĩa, tri thức nói chung, sau tập hợp thành bộ sách cùng tên với sáu tập (NXB Trẻ) - Ảnh: Cẩm Phan
Tôi thích ngôn ngữ, yêu tiếng Việt
* Vì sao lại là về “từ nguyên” (nguồn gốc của
từ ngữ), thưa ông?
-
Tôi vốn học văn - sử - địa (Trường Sư phạm trung cấp Trung ương khóa
1956-1959), ra trường được phân công đi dạy văn. Hồi đó sách ngữ pháp rất ít,
mà lúc dạy vướng nhiều điều khúc mắc. Tôi có viết một bài góp ý về ngữ pháp
(trao đổi về khái niệm tân ngữ trực tiếp - gián tiếp) cho một tạp chí khoa học
xã hội, thấy ngữ pháp là vấn đề rất cần được chú tâm và mình nên chú tâm.
Từ
lúc ấy tôi bắt đầu ghi chép về ngữ pháp, nhất là về từ láy. Tôi còn nghĩ ra một
định nghĩa riêng về từ láy. Nhưng lúc đi sâu vào lại tắc nên tôi thấy cần tạm dừng
để đi vào từ nguyên trước. Sau này, đi sâu vào từ nguyên học thì thấy đúng như
ông Cao Xuân Hạo nói, mỗi âm tiết là một hình vị, một từ, thành ra không còn từ
láy nữa.
Tôi
chịu ơn về tinh thần rất lớn đối với ông Lê Ngọc Trụ, tác giả cuốn Chánh tả Việt ngữ mà tôi bắt đầu đọc từ
năm 15 tuổi. Tôi thích ngôn ngữ, yêu tiếng Việt từ thuở ấy. Đối với tôi, việc
nghiên cứu từ nguyên vừa là sở thích vừa là sở nguyện. Tôi thích từ nguyên do
muốn tìm căn nguyên của tiếng Việt.
|
“Dù chỉ có mấy tập Chuyện Đông - Chuyện Tây
không thôi thì tôi cũng thấy học được của anh rất nhiều rồi. Vả chăng chính
cuộc đời của An Chi cũng đã là một tấm gương sáng chói của ý chí vượt qua mọi
nỗi gian truân để đạt đến một đỉnh cao của tri thức”.
“Những câu trả lời của anh trên tạp chí đã
làm thỏa mãn phần đông độc giả vì đó đều là kết quả của một quá trình tra cứu
nghiêm túc, đầy tinh thần trách nhiệm đối với khoa học và đối với những người
đã có lòng tin cậy mình. Thêm vào đó là lời văn trong sáng, đĩnh đạc, nhiều
khi dí dỏm một cách nhã nhặn và tuệ minh, làm cho việc đọc anh trở thành một
lạc thú thanh tao”.
|
(Trích
lời tựa của Cao Xuân Hạo cho bộ sách Chuyện
Đông - Chuyện Tây)
* Ngần ấy năm giao tiếp với độc giả trong
chuyện chữ nghĩa, điều gì đọng lại trong ông?
-
Tôi không nghĩ việc mình làm là to tát, chỉ nghĩ mỗi kỳ Chuyện Đông - chuyện Tây chắc cũng giúp vui cho độc giả chốc lát. Từ
thư của độc giả yêu cầu giải đáp, tôi thấy nhiều người có trình độ khá, ngược lại
có nhiều người trình độ bình thường nhưng thích hỏi những cái hóc búa, lại có
nhiều bạn đọc rất trân trọng những vốn xưa của nước nhà. Đối với những nhân vật,
biểu tượng, khái niệm xưa người ta rất cung kính.
Tôi
cho đó là một điều hay vì cung kính, trân trọng vốn xưa thì dân tộc nào cũng
nên dù rằng không nên sùng bái cá nhân, sùng bái cổ nhân, dựa hẳn vào những sự
kiện lịch sử xa xưa mà biện hộ nếp sống thời nay. Tôn trọng vốn cổ, kính trọng
tiền nhân, rất nhiều bạn đọc cho tôi thấy điều đó qua thư.
* Ấn tượng của độc giả về ông An Chi là “cái
gì cũng biết”. Vậy có câu hỏi nào của bạn đọc ông không giải đáp được?
-
Cái đó nhiều lắm. Về sau mục “Chuyện Đông - chuyện Tây” có ba trang, chứ thoạt
kỳ thủy chỉ có một trang, mà người ta hỏi đủ chuyện sao mình trả lời hết được,
đâu đủ hiểu biết để trả lời hết. Cũng không thể trả lời hết cho mọi người là vấn
đề này tôi không biết. Thôi đành để độc giả hiểu là mình không có khả năng trả
lời, mà sự thật đúng là như vậy.
Để
là “học giả”, tôi phải hơn tôi nhiều lần
* Thời chưa có máy tính, Internet, ông thường
dựa vào những nguồn tài liệu nào khi trả lời độc giả?
-
Tôi không được học đại học, mà hồi trước không có bằng đại học vào thư viện rất
khó, không được mượn những sách quan trọng cần để nghiên cứu. Lúc ấy, mượn được
cuốn nào là tôi chép lại hết những thứ mình cần.
Cuốn
từ điển thời hiện đại mà tôi có thiện cảm nhất là cuốn Từ điển tiếng Việt của Trung tâm từ điển Vietlex do nhóm của ông Hoàng
Phê làm (Nhà xuất bản Đà Nẵng). Những vấn đề tổng quát tôi tra ở đó, còn khi cần
đối chiếu tôi vào Đại Nam quấc âm tự vị
của Huình Tịnh Paulus Của, từ điển An Nam
- Bồ Đào Nha – Latinh
của A.Rhodes, nói chung tôi dùng nhiều từ điển lắm.
Hồi
ở Thái Bình, tôi mua được quyển Hạ trong bộ từ điển Từ Hải. Mày mò đọc từng chữ trong đó, xem có gì có thể liên hệ với
từ nguyên trong tiếng Việt, dần dần tích lũy. Hồi đó tôi dùng cả ba quyển thượng
- trung - hạ của Khang Hi từ điển ,
36 tập. Cuốn từ điển từ nguyên mà tôi định làm bắt đầu từ khi tham chiếu cuốn
này.
Tôi
thường đưa nguồn tra cứu của mình khi trả lời trong Chuyện Đông - chuyện Tây. Sự thật tôi hầu như không đi điền dã, lại
dị ứng với thư viện. Tôi chỉ trả lời dựa trên những gì may ra đã có trong đầu,
nếu không có sẵn trong vốn hiểu biết thì nhờ vả tủ sách của mình.
Những
vấn đề gì kiểm lại không thấy có trong tủ sách của mình thì thuộc về phần tránh
né tôi đã nói ở trên, mà phần này thì nhiều lắm (cười). Chẳng hạn chuyện “vợ thằng
Đậu” mà nhiều người hỏi, tôi có hỏi thêm mấy người cao tuổi cũng không ra được
kết quả hay nên thôi. Hay hồi trước có một người hỏi về tên tuổi một bà được thờ
cúng trong dân gian, tôi cũng không tìm ra được.
Nguyên
tắc là căn cứ vào hiểu biết chung để lấy ra cái hợp lý nhất vì đâu phải tất cả
đều nằm trong một cuốn sách hay từ điển nào đó.
Bây
giờ có Internet, nhưng đối với tôi Internet cũng chỉ quan trọng ở phần tin tức
thời sự, chứ tôi vẫn chủ yếu nhờ sách. Tôi vừa trả lời cho một anh bạn trên
Facebook cũng vẫn phải nhờ sách, mà mỗi cuốn chỉ lấy được một chỗ thôi, ba chỗ ở
ba quyển.
* Ông lập trang Facebook cá nhân từ khi nào?
-
Chừng một năm nay thôi. Thỉnh thoảng rời bỏ sách vở vì chán hay vì mỏi mệt, tôi
vào mạng đọc tin tức. Nghe người ta nói nhiều đến Facebook nên thử vào tìm hiểu,
rồi thấy hướng dẫn mở một trang cá nhân cũng không khó lắm nên làm theo.
Tôi
thấy Facebook vui, bổ ích dù cũng có những mặt tiêu cực. Vui là vì thỉnh thoảng
mình có những người bạn mới, thỉnh thoảng có một bạn trẻ gõ lên tường của tôi,
đề nghị tôi công bố ý kiến về chuyện này chuyện khác mà bạn ấy đang tranh luận
với ai đó, rồi thỉnh thoảng viết lách gì đó được một bạn bình luận hoặc đánh dấu
“like”, tôi cũng thích lắm. Tôi mới có 104 bạn thôi , một
người bạn tôi thì đã có tới hơn 1.000 bạn.
* Ông nghĩ gì về những đề nghị có một ngày của
trí thức trong năm?
-
Có một ngày trí thức cũng là một việc làm tốt. Vai trò của trí thức với quần
chúng, với đất nước rất lớn, nhất là ở sự hướng dẫn, định hướng. Tại sao mình
có ngày nhà giáo, nhà báo, doanh nhân mà lại chưa có ngày trí thức? Nhưng tôi
phải nói luôn là tôi chưa bao giờ tự nhận mình là trí thức để đứng vào hàng ngũ
(trí thức) đó cả. Ngay cả hai chữ “học giả” tôi cũng rất sợ, rất khó mà đạt được,
hai chữ đó rất cao .
Tôi nghĩ tôi phải hơn tôi nhiều lần mới xứng đáng với hai chữ đó.
Trong
nước, một số người đã được tôn vinh bằng hai chữ “học giả” rất xứng đáng, như cụ
Đào Duy Anh. Tôi đã nhiều lần phản bác cụ Đào, nhưng vai trò của cụ đối với văn
hóa Việt Nam rất lớn, lớn đến mức những phản bác của tôi chẳng có mấy nghĩa lý
(cười).
* Ông trả lời rất nhiều thư độc giả. Nhiều
người biết ơn ông nhưng cũng có những người phản đối, tranh luận khá căng thẳng.
Ông đón nhận sự phản ứng ấy ra sao?
-
Mình không thể tránh được chuyện phê bình của người khác. Hơn nữa, chuyện phê
bình, nói như ông Trường Chinh là
vẫn “cần cái roi phê bình quất cho con ngựa lồng lên”. Phải như vậy nhiều khi
giúp cảnh tỉnh mình, nếu không mình cứ chủ quan cho là mình đúng.
* Ông sẽ làm tiếp cuốn từ điển về từ nguyên
chứ? Ông Cao Xuân Hạo từng nói một người có luận điểm khoa học quan trọng và
thú vị như ông nhất định sẽ cho ra những chuyên luận sâu sắc.
-
Tôi đang tính làm cuốn từ điển từ nguyên về các từ Việt gốc Hán, bây giờ nó vẫn
bị treo lại vì tôi đang cộng tác với mấy tờ báo, ngốn hầu hết thời gian. Tôi có
tư liệu nhưng cũng cầu toàn, nhiều mục từ cần sắp xếp bố trí lại, đưa ra từng
trường hợp tương ứng ngữ âm cũng khá rắc rối nên vẫn phải để lại. Tôi ngưng
cũng mươi năm nay, dù đã bắt đầu làm hồi còn ngoài Bắc.
Tư
liệu nhiều nhưng phải rà soát, lọc ra, mất nhiều thì giờ lắm. Nghiên cứu về từ
nguyên là một công việc tôi vẫn làm đều nhưng cũng không hi vọng sẽ có nhiều thứ
để công bố.
“Trước khi nghỉ hưu khoảng hai năm, lúc ấy
tôi công tác tại Phòng Giáo dục quận 1 (TP.HCM), người ta đưa tôi xuống làm hiệu
trưởng một trường nhưng tôi chỉ nhận làm quyền hiệu trưởng (để chờ tìm người)
vì thấy mình không có khả năng. Tôi dạy thì có hấp dẫn được học sinh tí chút,
nhưng dạy hay không có nghĩa có thể làm hiệu trưởng.
Bây giờ không phải ai cũng tỉnh táo để biết
mình giỏi, dở cái gì để từ chối bổng lộc, chức tước .
Đây là cái bất lợi cho người Việt Nam mình. Lẽ ra ngay ở trường tiểu học đã phải
dạy cho học sinh về điều đó, phải biết mình thế nào, mình có thể cống hiến cho
xã hội về phương diện nào, tới mức độ nào. Chứ bây giờ xu hướng chung là hễ dạy
được thì làm hiệu trưởng được, rất sai” - học giả An Chi.
CẨM
PHAN - KHỔNG LOAN thực hiện
